Derviš Sušić pripada redu najznačajnijih bosanskohercegovačkih pripovjedača. Književni kritičari često njegov književni doseg i mjesto u književnosti kritički valoriziraju smještajući ga između Andrića i Selimovića.

Književni opus Derviša Sušića, od njegovog prvog djela – ratnog dnevnika S proleterima, objavljenog 1950. godine, pa do posljenjeg objavljenog romana Čudnovato 1992. godine, može ilustrirati razvojnu fazu književnog izraza unutar bosanskohergovačke književne scene. Preciznije: tu fazu dijelili su većina bosanskohercegovačkih pisaca lociranih nakon Drugog svjetskog rata, što podrazumijeva transformaciju književnog predstavljanja počevši sa socrealizmom pedesetih godina sve do novohistorijskog tipa proze koja je u našoj književnosti dominirala krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina dvadesetog stoljeća.

Sušićev poratni angažman uz beletristiku bilo je i novinarstvo. Nakon novinarskog poziva u redakciji sarajevskog “Oslobođenja“, koju je dijelio sa tada mladim piscima Ahmetom Hromadžićem, Vladimirom Čerkezom i Ristom Trifkovićem, počinje Sušićevo literarno obraćanje tako što “Oslobođenje” objavljuje njegovu prvu knjigu – ratni putopis.

A uz to, spisateljsku biografiju Derviša Sušića obilježiće i prisustvo njegovog prijatelja, učitelja i recenzenta Meše Selimovića. Kako je naš pisac s ponosom isticao:

“Od Meše sam mnogo naučio što se književnog zanata tiče, ali uvijek sam prihvatao samo ono što mi je pomagalo da idem svojim putem. Meša mi je recenzent nekoliko knjiga. Proveli smo mnogo sati u razgovorima o mojim tekstovima i o mnogo čemu na što su tekstovi navodili da se razgovara. Zahvalan sam mu za sve što mi je pomogao“.

Derviš Sušić je bio učesnik Narodnooslobodilačkog rata, pisac koji do kraja života ostaje dosljedan titoističkom poimanju svijeta. Njegov književni angažman biće oblikovan u duhu aktuelne društvene stvarnosti i u skladu s političkom ideologijom tog vremena.

Derviš Sušić je, vjerovatno, jedan od najistaknutijih u nizu prepoznatljivih predstavnika socrealizma, što potvrđuju i njegova prozna djela s tematikom iz neposredne poratne stvarnosti. To su romani iz ranog perioda: Jabučani (Sarajevo, 1950) i Momče iz Vrgorca (Sarajevo, 1953. i 1954), a njima je prethodilo prvo Sušićevo djelo, dnevnik S proleterima (Sarajevo, 1950), žanrovski određeno kao književno-memoarska literatura.

Upravo, Sušićevi književni počeci su proza oblikovana na domaku novinarstva, a u duhu socrealizma, proza dosljedna u naporu predstavljanja činjenica iz realnog života. Ali socrealizam kao Sušićev književni angažman bio je i naslijeđe predratne književne ljevice sa zadatkom propagiranja socijalističkih ideja u literaturi. Tako da će, svih tih godina do danas, navedena djela biti tretirana kao prolazna faza Sušićeve literature, a za čitaoce zaboravljeni naslovi.

Sušić po vokaciji nije bio dramski pisac, međutim život u Tuzli za Sušića je značio i ostvarivanje snažne profesionalne veze sa teatrom. Naime, šezdesetih godina njegov Danilo Lisičić iz romana Ja, Danilo “preseljava se” na scenu tuzlanskog Narodnog pozorišta, gdje počinje novi i potpuniji scenski život. Nakon Ahmeda Muradbegovića, na prijelazu šezdesetih u sedamdesete, Derviš Sušić slovi kao kućni pisac tuzlanskog Narodnog pozorišta. Nakon dramatizacije 1964. godine i prvog izvođenja na sceni Narodnog pozorišta Tuzla, predstava Ja, Danilo osvojiće čitaoce, kritiku kao i pozorišne gledaoce širom regiona. A roman će biti preveden na više svjetskih jezika.

Krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina, Sušićeva dramaturgija doživljava svoj najviši domet. Uz dramu bavio se i drugim žanrovima, kao što su televizijske drame (Bijeg, Stijena, Cvijet za čovjekoljublje, Posljednja ljubav Hasana Kaimije, Muhtari), te televizijski serijali (Odbornici, Tale).

Godine 1966. Sušić objavljuje zbirku pripovjedaka Pobune, dakle iste godine kada su objavljeni Kameni Spavač Maka Dizdara i roman Derviš i smrt Meše Selimovića. Ta godina i navedena književna djela istaknuti su kao ključan događaj u afirmaciji bosanskohercegovačke literature. Ali Pobune, uz romane Uhode (1971), Hodža Strah (1973) i Nevakat (1986) u Sušićevom književnom opusu značiće prepoznavanje novih inspirativnih obrazaca unutar historijskih tema.

U formi historijske proze Sušić će tematizirati povijesnu sudbinu Bosne i njenih ljudi. I to na način da njegov opus čini preciznu i svojevrsnu umjetničko-historijsku sintezu Bosne, koja seže od srednjovjekovnog perioda, nemira i potresa koje su donosili osmanlije i austougarski vojnici, pa sve do novih potresa koje će donijeti vrijeme nakon Drugog svjetskog rata. Sušićevo pripovijedanje integrisano je u impresivnim životnim pričama njegovih junaka: Lisičića, Pilavije, Koluhije, Babunića, Kaimije, Sokolovića, Budaline Tale, i dr.

Sušićeva biografija vezana je za Tuzlu u kojoj je završio gimnaziju. Početak Drugog svjetskog rata nije ga zaobišao. Rat će svojim strahotama i užasom trajno obilježiti njegov profesionalni put. U svojim biografskim bilješkama on će zapisati:

“A život mi se pobrinuo za živopis mimo svakog uhodanog pravila”. Grad Tuzla i Sušić bili su duboko i višeznačno povezani. U okviru nadahnutog pogovora kojim je popraćen izlazak njegove tuzlanske trilogije 1980. godine (Pobune, Uhode, Hodža Strah) Sušić je zapisao: “Tuzla i moja spisateljska biografija isprepleteni su toliko da više ne znam tačno ni koje mjesto da imenujem kad me pitaju gdje sam rođen. Književno u Tuzli. U to sam siguran”. U njegovoj “tuzlanskoj” biografiji piše: Sušić je u jesen 1945. godine u Tuzli napisao svoj prvi novinski izvještaj, u Tuzli je napisao i svoju prvu knjigu S proleterima. U Tuzli su napisana i Sušićeva kapitalna djela Ja, Danilo; Pobune; Uhode i Hodža Strah. Napisane su i Žestine, roman za djecu Kurir, te drame Jesenji cvat, Ne čekajući Mijata, Bujrum, Veliki vezir, Posljednja ljubav Hasana Kaimije kao i niz drugih književnih i literarno-publicističkih radova. Tuzla za Sušića nije bila samo mjesto boravka, nego prirodno okruženje unutar koga se ostvarivao, prije svega, kao pisac, ali i kao kulturni emisar. Osim što je bio na čelu važnih institucija u Tuzli: arhiva, biblioteke, kućni pisac i urednik časopisa “Pozorište” Narodnog pozorišta Tuzla, Sušić je bio i vrsni hroničar grada. Do početka šezdesetih objavio je nekoliko monografija o Tuzli.

Nakon romana Žestine Sušić 1980. objavljuje i roman Tale u kome ostaje dosljedan, istoj, ratnoj tematici. Iste godine izlazi i njegov Parergon (bilješke uz roman o Talu). Riječ je o knjizi u kojoj je dokumentovano i nepristrasno pisao o Bošnjacima koji su bili kolaboratori nacizma tokom Drugog svjetskog rata. Otvoreno kritizirajući takvu politiku on je nepravedno godinama potiskivan od strane nacionalista bošnjačke provenijencije .

Nakon Parergona objavljuje dvotomni roman Žar i mir ili hronika jednog mirnodopskog ljeta negdje u Bosni…, roman A triptih, roman Listopad…Posljednji roman Derviša Sušića Čudnovato, posthumno je objavljen. Pisac je roman posvetio svome pretku šejhu Hamzi Orloviću, a štampan je pred početak rata, krajem marta 1992. godine.

Vezivanje životne i profesionalne biografije za topografsku odrednicu, a u Sušićevom slučaju to su Vlasenica, Tuzla i Sarajevo, važno je ne samo iz ugla književne historiografije, nego i iz vizure zavičajne prisutnosti koja je u svijesti “običnog puka” veoma bitna. Jer je Derviš Sušić kao pisac i kulturni radnik zauzimao, po mišljenju njegovih sarajevskih spisateljskih kolega, počasno mjesto “gospara bosanske prozne i pjesničke riječi”. I pripada odabranoj grupi autoriteta u bosanskohercegovačkoj književnosti koju čine Midhat Šamić, Ćamil Sijarić, Skender Kulenović, Meša Selimović, Mak Dizdar, Hamza Humo i Kasim Prohić…

Zavičajna zbirka Narodne i univerzitetske biblioteke „Derviš Sušić“ Tuzla dugi niz godina baštini kolekciju posvećenu književniku Dervišu Sušiću. Unutar zbirke nalaze se brojna izdanja Sušićevih djela, članci i osvrti na iste, slikovna građa, te predmeti donirani od strane porodice u povodu dodjeljivanja imena Derviš Sušić JU Narodnoj i univerzitetskoj biblioteci Tuzla.

(Dijelovi teksta preuzeti: Sabina Babajić |  Derviš Sušić – gospar bosanske prozne riječi U: Novi Izraz.– Br. 69-70/ 2018.)