U Principovoj ćeliji i danas se može vidjeti ugrađena halka za okove, kojima je bio vezan. Atentator na prestolonasljednika nije smio da komunicira sa drugim zatvorenicima
Zloglasna tvrđava Terezin na sjeverozapadu Češke, zamišljena kao odbrambena linija Habsburške monarhije, a tokom Drugog svjetskog rata pretvorena u koncentracioni logor, u historiji ostaje upamćena i kao mjesto gde su tamnovali i umirali pripadnici “Mlade Bosne”.
Reporteri “Telegrafa” posetili su nedavno ogromno vojno utvrđenje opasano širokim bedemima, čiju je gradnju naložio car Jozef II. Budući da je tvrđavu 1780. podigao u čast svoje majke, carice Marije Terezije, nadenuo joj je ime “Theresienstadt”, što na njemačkom znači “Terezijin grad”.
U društvu brojnih turista zašli smo unutar zidina Terezina, gdje su nekada živjeli vojnici, njihove porodice i brojno stanovništvo. Nadomak glavne tvrđave sagrađena je i jedna manja, koja je služila kao vojni zatvor, i gdje su početkom 19. vijeka sklanjani politički protivnici Habsburške monarhije.
Dok prolazimo avetinjskim hodnicima, nijemim svjedocima ljudskih patnji, prisjećamo se gradiva naučenog još u osnovnoj školi. Smrtonosni hici ispaljeni u Sarajevu na Vidovdan, 28. juna 1914, zauvijek su promijenili tok historije. Ubistvo austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda i njegove supruge Sofije Hotek dovelo je do Velikog rata.
Princip umirao od gladi i bolesti u strašnim mukama
Kada su krajem oktobra iste godine članovi “Mlade Bosne” osuđeni na teške robije, oružje je uveliko zveckalo Evropom. Gavrilo Princip, Trifko Grabež i Nedeljko Čabrinović prebačeni su u Terezin i smješteni u male ćelije sa daskama umjesto kreveta.
“U Principovoj ćeliji i danas se može videti ugrađena halka za okove, kojima je bio vezan. Posmatramo halku, kao i hladnu prostoriju, označenu sa brojem jedan. Goli zidovi i mali prozor iznad vrata. Podizali nas jeza, kao da osjećamo miris smrti. Ispred ćelije je postavljena velika bronzana ploča. Čitamo da je Princip svojim činom postao simbol borbe za slobodu, protiv austrougarskog ugnjetavanja, i da je u Terezinu umro zbog lošeg postupanja. Tekst je ispisan na češkom i srpskom jeziku”, piše Telegraf.rs.
Mladi nacionalista bio je krhke građe, što se može zaključiti na osnovu sačuvanih fotografija iz onog vremena, dok su uslovi u Terezinu bili nemilosrdni. Po naređenju Beča, učesnici Sarajevskog atentata stavljeni su na posebne muke. Princip je umirao u svojoj tamnici od gladi, bolesti i nezamislive torture.
Ruku mu amputirali zbog gangrene
Atentator na prestolonasljednika nije smio da komunicira sa drugim zatvorenicima, a iz samice je mogao da izađe jednom dnevno, svega na nekoliko minuta. Desna ruka mu je amputirana zbog gangrene, a tuberkuloza ga je dotukla. Pred smrt je imao svega 40 kilograma.
Princip je zauvijek zatvorio oči 28. aprila 1918. godine, u 24. godini, sedam mjeseci pre kraja Prvog svetskog rata. Detalji njegovog tamnovanja do danas nisu potvrđeni sa sigurnošću, već se o njima zna da osnovu svjedočenja zatvorenika i stražara. U njegovoj ćeliji nađen je i natpis, urezan u zid: “Naše sjene će hodati po Beču, lutati po dvoru, plašiti gospodu…”
Natpisa više nema, a polemike oko toga da li je Princip bio heroj ili terorista, vode se i dan danas.
“Specijalitet” mučenje u buretu
Ostalo je zabilježeno da su zatvorenicima u Terezinu svaki treći dan davane splačine, a Princip je hranu dobijao svakog petog dana. Mučen je zvjerski, a “specijalitet” je bio da ga stave u drveno bure, u koje je prethodno zakucano mnoštvo eksera. Tamničari bi ga kotrljali u buretu, dok su se šiljci zabadali u izmučeno tijelo.
Čeh označio grob
Nekoliko sati poslije Principove smrti naloženo je da se njegovo tijelo položi u neoznačeni grob. Jedan od vojnika koji je izvršio naređenje, Čeh František Lebl, međutim, obilježio je lokaciju na mjesnom katoličkom groblju.
Ostaci su kasnije prenijeti u porodičnu grobnicu uglednog patriote Pavela Žalude, a potom ih je u julu 1920. preuzela jugoslovenska delegacija, zajedno sa posmrtnim ostacima drugih učesnika Sarajevskog atentata (Čabrinović je umro od tuberkuloze 21. januara 1916, kao i Grabež 21. oktobra iste godine).
Svi oni, sahranjeni su 1939. godine u “Kapeli Vidovdanskih heroja” u Sarajevu.
Logor za Jevreje
Tokom Drugog svetskog rata, unutar zidina Terezina nalazio se koncentracioni logor, u kojem je organizovan prihvat i deportacija Jevreja, ne samo iz Čehoslovačke, već i Austrije, Holandije, Nemačke, Danske… Nesrećni ljudi odatle su slati dalje do logora smrti, najčešće Aušvica.
Kroz ovaj sabirni centar prošlo je više od 150.000 Jevreja, uključujući i 15.000 dece. Iako Terezin nije bio egzekucioni logor, u njemu je zbog surovih uslova umrlo 33.000 ljudi. Na ulazu u tvrđavu i danas stoji zloglasni natpis “Arbeit macht frei”, što u prevodu s nemačkog znači: “Rad oslobađa”. (Tuzlanski.ba)
